Jarayon. Frans Kafka

Kitob haqida nega “Harakatsiz jarayon” deyilganini endi anglab yetdim.

Bu jarayonni inson o‘z-o‘zini oqlashi uchun harakat qilgani bilan taqqoslash mumkin. Faqatgina aybdorligini tan olgan inson shu yo‘lga kiradi. Yozef K. teran fikrlashiga qaramay, o‘zining haq yoki nohaqligini oxirgi pallada o‘zi ham farqlay olmay qoladi. 

Haqiqatda, u kurashishi, fikrlashdan to‘xtamasligi kerak edi, ammo u tamomam kurashishdan charchadi. Hech qanday jarayon bo‘lgani yo‘q, lekin u ruhan ezildi va o‘zini o‘limga tutib berdi. U qochishi ham mumkin edi-ku, axir!

Asar boshidan esa men bir narsaga guvoh bo‘ldim: u o‘zining bo‘lmag‘ur xayollari bilan vaziyatni yanada chigallashtirdi va shu daragacha murakkablashtirdiki, uning xalovati butunlay yo‘qoldi. Hech qayerda sud yoki hukmdan sas-sado chiqmasa-da, u o‘zini ich-ichidan yeb bitirdi...

U anglab yetgan haqiqat shuki, bari uning o‘z ixtiyorida edi.

– Bu yo‘lda menga hardamxayol va hissiz kishilarni hamroh qilib qo‘ygani uchun Yaratgandan minnatdorman, chunki nima kerak bo‘lsa, barcha-barchasini o‘z-o‘zimga aytib olish ixtiyorimda.

Uning imkonida qolgan yagona ish fikrlashdan qolmaslik va aql-u xushni yo‘qotmaslikdir. Ammo kimki bu yo‘lda so‘nggi kuchini ayasa, bu so‘nggi xato uchun javob beradi. 

... Biroq uning bog‘ziga birinchi janobning qo‘llari allaqachon kelib bo‘lgandi, ikkinchi janob esa bu orada pichoqni olib, yurakka botirgan va uni ikki bor aylantirgan ham. 

– Juda ham qayg‘uli xotima. Yolg‘on butun jamiyatda hukm farmo bo‘libdi. 

Men kitobni tugatgach bir qarorga keldim. Yozef K. meni juda ham ilhomlantirdi, tiriltirdi va u qahramonni xayolan sevib qoldim. Uning o‘tkir zehni shu qadar meni o‘ziga maftun etdi-ki, men oxirigacha uning bu holatdan chiqib ketishini yuragimga tuygandim. Afsus... u o‘zining ustidan g‘alaba qozona olmadi. 

Begunoh insonni ayblaganlarni-ku, biz Qonun qo‘riqchilari sifatida ko‘ramiz. Ammo, ular aslida ayblanuvchiga qaram, ayblanuvchi esa erkin zot. 

Bular ramziy ma’nolar sifatida qaralganki, men buni boshqacha talqinda aytishim mumkin. Har bir inson bir kunmas–bir kun Alloh oldida javob beradi. Ammo uning oldiga borishdan oldin inson hayot qiyinchiliklariga kurashishi darkor. Va bu hayotda yo‘q joydan muammo izlash ham kerakmas. To‘qima vahimalar va arz-dodlar faqatgina hayotimizni izdan chiqaradi. 

Inson tanlash huquqiga ega. Unda tanlov ko‘p hollarda bor. Ammo u shu tanlov imkoniyatidan foydalana olmaydi. Yozef K. ning bir yili behuda ketdi. Birgina qachon unga hukm o‘qilishini kutib yashashning o‘zi uning umriga zavol bo‘ldi. Ma’no va mazmunini yulib olib tashladi.

– Jararonni sudrab kelaman, deganida savdogar o‘zining befarqligini ochib bergan edi. Qaysi jarayon haqida gap kelayotganligini ham bilmay turib, u ishni o‘ngga-chapga buraverdi. U buni shundayin bir iftixor va faxr hissi bilan bajardiki, advokat uni o‘z itiga aylantirgan, karavotning oldiga kelib, akilla desa, buyruqni so‘zsiz ado etadigan nochor bir ahvolga tushgandi.

Yozef K. bo‘lsa, hech ham g‘ururini toptamadi, tiz cho‘kmadi, yalinmadi, boshini baland tutib, g‘oz bo‘lib turdi. Ammo atrofdagilarning salbiy fikri va sodir bo‘layotgan tushunarsiz voqealar undagi ruhiyatni tobora so‘ndirardi. Chunki u o‘z ustidan qo‘zg‘atilgan jinoiy ishga xuddi haqiqiy aybdordek yondasha ketdi. 

Bundan xulosa qilamanki, birinchidan, ishning mohiyatini tushunish kerak, ikkinchidan, boshqalarning be’mani fikrlari sening fikrlashingga ta’sir qilmasligi kerak, uchinchidan, omon qolish uchun kurashish kerak va oxirgisi, orzu va xom-xayollarga berilmasdan, haqiqiy jarayonni boshlash kerak.

Yozef K., mening hayotimda o‘chmas iz qoldirding.