Zahriddin Muhammad Bobur — buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkir, tarixshunos va davlat arbobi; boburiylar sulolasi va saltanati asoschisi. Boburning ilmiy mehnatlari orasida “Aruz haqida risola” (1523-25) alohida o‘rin egallaydi, unda sharqiy aruz vazni ko‘rib o‘tiladi. 1521-yil islomning beshta shariat ustuni bayon etilgan falsafiy-diniy “Mubayyin” asarini yozgan.

Zahriddin Muhammad Bobur 1483-yil 14 fevral kuni Andijonda tavallud topgan, Farg‘ona hukmdorining o‘g‘li, Amir Temurning evarasi. Bobur 1494-yil Farg‘ona hokimi bo‘ladi, 1526-yil Hindistonda markazlashgan boburiylar davlatiga (jahon tarixiga “buyuk mo‘g‘ullar saltanati” bo‘lib kirgan) asos solib, Hindiston inglizlar tomonidan bosib olinishiga qadar (1848) mavjud bo‘lgan. Agra shahrida 1530-yil 26-dekabr kuni vafot etgan.

Boburning she’riy merosi ko‘pqirrali va boy. Nasriy asarlari (1519) “Qobul devoni”ga, so‘nra (1529-30) “Hind devoni”ga jamlangan. U sharq nasriy janrlarida 10 dan ziyod she’rlar yozgan. She’rlarida uning shaxsiy hayoti, atrof-muhiti va tarixiy hodisalar aks etilgan. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy mazmundagi she’rlar tashkil etadi. Shoir san’ati o‘ziga xos adabiy uslub va mahorat, turkiy tilning ifodaliroq vositalari orqali tasvirlanadi. Uning she’rlarida o’z davrining tarixiy hodisalari, shoirning shaxsiy hayoti, atrof-muhit, insonga bo‘lgan munosabat, din, davr an’analari va axloqlari voqe’lik ila aks etgan.

Boburning she’rlari — shoirning tarjimai xoli, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U orqali ijodkor shoirona til orqali teran tuyg‘ularni bayon qiladi, hayotiy hodisalar to‘qnashuvi natijasida hosil bo‘lgan tashvishlarni mohirona so‘zlaydi.

Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy she’rlar tashkil etadi. Ijodining asosiy qirralaridan biri, chinakam insoniy, dunyoviy, haqiqiy sevgini kuylaganligidir. Shoir lirikasi Alisher Navoiy she’riyatidan ilhomlanish bilan to‘yingan. O‘zining g‘azal va ruboiylarida u sevgi, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi insoniy muammolarni ko‘targan. Dunyoviy sevgini shoir insonning eng porloq unvoni sifatida tarannum etadi.

Bobur she’riyatida, shuningdek, insonning axloqi va diniy mukammalligi masalalari ko‘tarilgan. Shoir insonni yuqorilarga ko‘tarib, unga ulkan hurmat ila munosabatda bo‘ladi, inson qadr-qimmatini baland qo‘yadi. Bu g‘oyalarga zid bo‘lga barcha narsaga qarshi chiqadi. Boburning fikricha, xudbinlik, hurmattalablik, qizg‘anchig‘lik, manmanlik - noqobil sifatlardir. Shoir odamlarga samimiy maslahatlar beradi. O‘zining ruboiylarida inson qanday qilib o‘zini ma’nan tarbiyalashi kerakligi haqida gapiradi.

Mazkur mavzuga yuzlanar ekan, insonning hayotdagi eng asosiy vazifasini shoir yaxshilik, bag‘rikenglik va haqiqatda ko‘radi. Do‘stlik - insonning eng asosiy jihati va dushman bilan kurashda ulkan kuch deb hisoblaydi.

Bobur asarlaridagi adabiy til haqida so‘z borar ekan, undagi soddalik, hammaboplik, ravon va qisqaligini aytish lozim. Shoir balandparvoz gaplarni va mukammal iboralarni yoqtirmagan. Boburning sodda tili o‘quvchiga asarlarini, boy ifodalari va kechinmalarini aniq o‘zlashtirishda yordam beradi.

Bobur ma’nosiz gap-so‘zlardan qo‘chishga, o‘z fikrlarini qisqa, ravon va oddiy bayon etishga, inson o‘zi tushunmaydigan so‘zlardan foydalanmaslikka chaqiradi. Xususan, u shunday ta’kidlaydi: “Ravshan va toza gaplar yordamida, soddaroq yoz: va senga ham, seni xatingni o‘qiganga ham oson bo‘ladi”.

Shubhasiz, “Boburnoma”ning ushbu satrlaridan ma’lumki, Boburning she’riy mahorati nasriy asarlariga chuqur va sezilarli ta’sir ko‘rsatib, ulkan badiiy go‘zallik va keng shuhrat baxsh etdi.

Boburning she’riy mahorati badiiy-adabiy uslub va ona tilining eng ta’sirchan vositalaridan mahorat ila foydalanish hamda xalq ijodiyoti manbalarining ijodiy tiklanishida ifodalanadi.

Ilmiy asarlari orasida “Aruz haqida risola”si Sharq filologiyasi rivojida alohida o‘rin egallagan. Asar she’riyatning she’riy asoslarini ehtiyotkorona va erishgan yutuqlarining tanqidiy o‘zlashtirish natijasidadir. Bobur prosodilar (nutqdagi urg‘uli va urg‘usiz, uzun va qisqa bo‘g‘inlar tizimi) nazariyasini o‘zining qayd etgan yangi topilmalari, holat va umumlashmalari bilan boyitdi, uning tasnif va turlarini rivojlantirdi.

U o‘z qarashlarini arab, fors-tojik va turk she’riyati manbalari orqali asoslaydi. Bu orqali olim she’riyatdagi o‘zaro aloqa va hamfikrlikni ko‘rsatish bilan birga, turkiy tilda she’r yozuvchi xalqning cheksiz keng she’riy doirasini namoyon etadi. Alisher Navoiy an’analarini davom etar ekan, u xalq she’riyatiga katta e’tibor qaratgan. Uning asarlari xalq qo‘shiq san’ati janri haqidagi qimmatli ma’lumotlarni va qiziqarli etnografik materiallarni tashkil etadi.

Mashhur “Boburnoma” - buyuk temuriylar tarixi (1494-1529 yillar voqealari), buyuk hokimiyat yaratilishidan so‘zlaydi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida “Boburnoma”ning 10 dan ziyod qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Ularning barchasini taqqoslash asosida, boburshunos Porso Shamsiyev mazkur nodir asarga tanqidiy matnni (1960) nashrga tayyorladi. Keyinroq, yapon olimi I.Mano ham “Boburnoma”ga tanqidiy matnni nashr uchun tayyorladi, shuningdek, N. Ilminskiy (1847), Beverij (1905), Fitrat (lavha, 1928) va P. Shamsiyevlar (1960) tomonidan ham chop etilgan.

Uni fors (1586), golland (1705), ingliz (1826), fransuzs (1871), turk (1940) va rus (1942) tillariga tarjima qilishgan. “Boburnoma” mavzusi asosida F.A. Stil (Parij,1940), F. Grenard (Parij,1930), G. Lemb (Nyu-York,1961), V. Gaskon (Nyu-York,1980), Munila’l (6 roman) va boshqa xorij mualliflarining romanlari ham mavjud. U to‘g‘risida o‘zbek yozuchilari (Oybek, B. Boyqulov, X. Davron) tomonidan dostonlar, roman (P.Qodirov) va qissa (X.Sultonov) ham yozilgan.

1521 yil “Mubayyin” nomli falsafiy-diniy asar yozilgan bo‘lib, unda islom shariatining 5 ustuni bayon etilgan, shuningdek, o‘sha yil u “Mubayyinu-l-zakot” soliq chiqimi kitobini ham yozgan. Uning “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” kabi ilmiy asarlari hanuz topilmagan.

Bobur arab grafikasi asosida “Xatti Boburiy”ni tuzgan, u turkiy fonetikaga doir. Ushbu xat asosida Qur’on hamda Boburning shaxsiy asarlari qayta yozilgan.

U, shuningdek, badiiy tarjimalar bilan ham shug‘ullangan. U Bahovuddin Naqshbandiyning davomchisi, yirik so‘fi Xoji Ahror Valining “Volidiya” (Ota-onalar risolasi) diniy-falsafiy asarini she’riy ko‘rinishda tarjima qilgan.

Bobur ijodini o‘rganish bo‘yicha Xalqaro ilmiy ekspeditsiya a’zolari bir necha bor shoir “izi” bo‘ylab ilmiy sayohatlar tashkil etishgan, ular tomonidan 500 dan ziyod kitob va hujjatlar topilgan bo‘lib, “Bobur va uning zamonaviy dunyodagi o‘rni” memorial muzeyida saqlanadi. Andijonda Bobur parki bo‘lib, u yerda shoirning ramziy qabri hamda “Ark ichi” memorial majmuasi joylashgan.

Bobur jamoat va tarixni yuzaki kuzatuvchisi bo‘lmagan, u voqea va hodisalarni, o‘zini havotirga solgan o‘y va his-tuyg‘ularni tahlil qilishga intilgan. Bu fikrlar va hissiyotlar yaxshilik va adolat, haqiqat va go‘zallik tamoyillariga xizmat qilish uchun yo‘naltirilgan edi.