Asrga tatigulik kun. Chingiz Aytmatov

#book_review ✨

Nomi: Asrga tatigulik kun
Muallifi: Chingiz Aytmatov

Chingiz Aytmatov - mashxur qirgʻiz yozuvchisi hisoblanadi, uning asarlari koʻplab tillarga tarjima qilingan. U nafaqat yozuvchi, balki SSSR keyinchalik Qirgʻiziston nomidan diplomat boʻlib ham faoliyat yuritgan.

Fantastik syujetga ega "Asrga tatigulik kun" asarida insoniylik, doʻstlik va oila mavzulari asosiy oʻrin olgan. Fantastik jihati shundaki Amerika va SSSR oʻrtasida qoʻshma kosmik shartnoma tuziladi, unga koʻra samoviy "Paritet" bekatida ilmiy ishlar olib borilishi kerak boʻladi. Ammo ushbu bekatdagi navbatchi olimlar boshqa sayyora bilan aloqa oʻrnatishni boshlashadi. Bu syujet goʻyoki kelajakda boʻladigan oʻzgarish va rivojlanishlarni tasvirlayotgandek.

"Boʻronli" temir yoʻl bekatida yashovchi va ishlovchi qozoq millatiga mansub Edigey Boʻron oʻzining koʻrgan va kechirgan sinovlari, qiyinchiliklariyu hursandchiliklari haqida soʻzlab beradi. U oʻz hikoyasini boshlashiga doʻsti Kazangapning oʻlimi sabab boʻladi. Oʻlim habarini eshitganidan to uzoqda joylashgan Ona-Bayt qabristoniga dafn etish uchun borguncha Edigeyning butun hayoti bir kun ichida koʻz oldidan oʻtadi va ushbu kun goʻyoki "asr"ga qiyoslanadi.

Asarda eng ta'sirli va butun vujudimni titratib yuborgan narsa bu Joʻlomonni manqurt qilishlari boʻldi. Qanday tarzda manqurt qilishlari haqida yozmadim, bu juda ayanchli jarayon, qiziq boʻlsa ma'lumot izlab koʻrishingiz mumkin. Manqurt qilingan inson oʻzligini, inson ekanligini, ota-onasini, qarindoshlarini butunlay unutadi. Hotirasidan hamma narsa oʻchib ketadi, boʻm-boʻsh oq qogʻozdek boʻlib qoladi. Manqurtlarga eng ogʻir, eng iflos ishlarni qildirishadi, buning evaziga ovqat berishsa yetarli, hojasining gapini soʻzsiz bajaradi. Manqurt qilinish - bu jazo emas, jazodan ham oʻta yuqori darajadagi ogʻir azob. Qamab qoʻyishsa yoki qandaydir chegara qoʻyishsa mayli edi, vaqt oʻtib bu tugaydi, ammo manqurtlik abadiy qoladi. Qanday ogʻir kim ekanligingni, nimaga yashayotganingni va kimlarga itdek ergashayotganingni bilmay yashash?! Qanday azob bir vaqtning oʻzida na inson va na hayvon boʻlib yasash?!
Ona har doim mehribon, bolasi uchun oʻzini fido qiladigan, bor-budidan kechadigan yaratiliq. Joʻlomonning onasi ham hamma onalar kabi bolasiga mushtoq, begʻubor va cheksiz muhabbat ila farzandini yaxshi koʻruvchi ona edi. Dom-daraksiz yoʻqolib qolgan ogʻlini har lahza kutardi, oxir oqibat oʻzi izlashga yoʻlga chiqdi. Onaizor oʻgʻlini topdi, ammo qaniydi topmasa deb yubordim. Manqurt qilingan Joʻlomon na oʻzini, na onasini tanirdi. Onasi qanchalik oʻzini va ota-onasini tanitishga urinmasin bolasidan sado chiqmasdi. Unga hojasining gapi hammadan ustun edi, u nima qil desa qilardi, manqurt hatto oʻz onasini oʻldirishgacha borganidan tap tortmadi.

Joʻlomon ongsiz ravishda manqurt qilingan boʻlsa, asarda ongli ravishda oʻz ixtiyori bilan manqurt boʻlgan Sobitjon ham bor edi. Ikkilasi ham oʻz ota-onasini, yashab oʻtgan yerlarini, urf-odatlarini, tarixini unutgan edi. Biri zoʻrlash va majburlash orqali boʻlsa, boshqasi esa "davlat tizimiga oʻzini butkul topshirish" va "ongli ravishda insoniylik hislatlarini yoʻqotish" tufayli edi. Afsuski, bizning zamonimizda ham ongli manqurtlar uchrab turadi.

Asarda SSSRning siyosati ham alohida oʻrin olgan. Turli xil repressiyalarga uchragan Abutolib va uning oilasi bunga yaqqol misol. Abutolib va Zarifa ilmli, ziyoli oʻqituvchilar edi, ammo siyosat va taqdir taqazosi tufayli "Boʻronli" bekatiga kelib qolishadi. Afsuski, bu kimsasiz choʻlda ham ularni "ziyoli" boʻlishgani uchun va Abutolib bir paytlar urushda asirga tushganligi uchun olgan "yurt dushmani" degan tamgʻasi uning oilasini doim ta'qib etib keladi. Oxir oqibat ushbu "ayblovlar" Abutolibni vaxshiy tizim bagʻriga tortadi.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsam, asar oʻqishga arziydi, koʻp qiziqarli ma'lumotlar bor ekan, ayniqsa qozoq millatining urf-odatlari va madaniyati haqida.